• عنوان كتاب: فرايند شكل گيري شهر قرون وسطي درشهر قم قرون وسطي، الفص الرضوي، الفص المعصومي
• مؤلف:دکتر محمد رضا شهيدي پاك
  • Title: The process of shaping Medieval city Qom in Medieval
  • Author: Dr.Mohammad Reza Shahidi pak

• ناشر: انتشارات علويون
• محل نشر: قم
• سال نشر: 1395
• موضوع: قم - تاريخ- قم باستان – قرون وسطي - پيش از اسلام - شهر – جامعه شناسي تاريخي- فرهنگ و تمدن - شهرسازي اسلامي - امام رضا ع- حضرت معصومه س- هجرت- شيعيان
• قيمت: 150000 ريال

معرفی کتاب:

تاريخ با شهر نگاري آغاز مي شود جمله شهرهاي ايران با سابقه باستاني «كم» (Kom) مادي شهري در قلب بلاد «ماد» (Mede) است كه در عصر اسلامي «قُم» ناميده شد.

مؤلف در پيشگفتار كتاب نوشته است، اثر حاضر پژوهشي جامعه شناسي تاريخي پديده شهر قرون وسطي است كه شهر قم به عنوان اولين نمونه تاريخ محلي با همان نام نوشته شده است. در حقيقت كاووش شهر در قالب تاريخ محلي و منطقه اي است و تاريخ محلي قم در قرون نخستين هجري است كه وقايع قرون اول تا سوم هجري را در بر گرفته است و محور خاص وقايع تاريخي حوادث سالهاي 198 تا 203 هجري را در بر مي گيرد.

تاريخ قم در صدر اسلام بخشي از تاريخ اسلام و تاريخ تشيع است كه فرايند ورود اسلام به اين شهر معركه آراء مورخان وخاورشناسان بوده است. شكل گيري شهر اسلامي قم در قرون وسطي، فرآيندي كلاسيك از ظهور شهر است. و تأسيس شهر شيعه دوازده امامي در آغاز قرن سوم هجري در قم از حوادث جغرافيايي و تاريخي است. حوادث تاريخ اسلام در شرق از سال 200 تا 203 هجري در قالب رويارويي مرو و بغداد از يك سو و امپراطوري بيزانس و خلافت عباسي از ديگر سو، رخ داد. در اين برهه سرنوشت ساز از تاريخ اسلام و هجرت كه چهره تاريخ ايران و اسلام را تغيير داد، حضور داشتند. اين تغيير، پيامد سفر امام رضا(ع) و خواهر بزرگوارش حضرت معصومه(س) به ايران است.

مؤلف كتاب منحني تغييرات و پيامد هاي اين سفرها را در آثار ديگرش در سال 1378 تا 1392 مورد بررسي و پژوهش قرار داده است از جمله: مقاله«قم در دو قرن نخست هجری» در سال 1381، «اوضاع فرهنگي قم در هنگام و مقارن ورود حضرت معصومه(س) به قم» اين مقاله در گنگره حضرت معصومه(س) در حرم حضرت ارايه گرديد، تأليف كتاب فرهنگ و تمدن اسلامي در قم قرن سوم هجري، اصلاح و تحقيق كتاب «تاريخ قم» (براساس نسخه لندن، كتابخانه هاي: ملي و ملك، آستانه مقدسه معصومه(س) و آستان قدس رضوي)، مقاله حضرت معصومه(س)1378، مقاله ژئوپليتيك شهر و تشكيلات آن در نمونه قم قرون وسطي(ارایه به همايش ژئويليتيك شهر در دانشگاه خوارزمي تهران)، مقاله پارادايم شهر اسلامي (در همايش آرمان شهر اسلامي دانشگاه اصفهان) تأليف كتاب پيامدهاي سفر امام رضا(ع) به ايران.

كتاب «فرايند شكل گيري شهر قرون وسطي در شهر قم قرون وسطي» قم را از منظر جامعه شناسي تاريخي و مطالعات شهري مورد پژوهش قرار مي دهد. اين اثر مطالعه موردي در واقع حقيقت كلي شهر قرون وسطي در ساختار شهري قم در دوره قرون وسطي است كه با استفاده از جدول و نمودار و بررسي اصطلاحات تاريخي آن عصر و شكل گيري شهر در قرون وسطي را نشان مي دهد. اين شكل و پارادايم شهر قرون وسطي در قم اوايل قرن سوم هجري/ نهم ميلادي متجلي شده است. اين اثر پژوهشي بخشي با اهميت از مطالعات قرون وسطي است و از مداخل و مصادر كليدي تاريخ و تمدن ملل شرق اسلامي است مؤلف در پايان پيشگفتار آرزو مي كند اين اثر زمينه تعميق مطالعات پژوهشي در مورد تاريخ شرق اسلامي گردد و مايه عبرت برخي چراغ بدستان دزد است كه بخش هايي از نوشته هاي ياد شده را ربوده اند.

كتاب با عنوان اصلي «فرايند شكل گيري شهر قرون وسطي درشهر قم قرون وسطي، الفص الرضوي، الفص المعصومي»، تأليف دكتر محمد رضا شهيدي پاك عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسلامي تهران مركز و استاد برجسته دانشگاه آزاد اسلامي قم با شماره كتابشناسي: 3998629 و با رده بندي كنگره: 1395/4ف9ش/183BSR و رده بندي ديويي: 955/128كه توسط انتشارات علويون قم در تابستان 1395 براي اولين بار در قطع وزيري متوسط و با جلد شميز چاپ و منتشر شده است. کتاب 303 صفحه دارد. مؤلف در پيشگفتار مفصل خواننده را با يك نگاه با اهداف و محتويات كتاب آشنا مي سازد. اين اثر در فهرست بندي مفصل، مطالب کتاب در بيست دو باب و 99 فصل و 112 قسم دسته بندي شده است. عناوين هريك از باب ها، فصول و قسم ها با عنوان كتاب ارتباط منطقي دارد كه برخي فصول و قسم ها و عبارات گرچه كوتاه هستند ولي مطالب و گزارشات و تحليل ها كاملاً علمي و مستند هستند همراه با استفاده از جداول و نمودار و بررسي اصطلاحات تاريخي همان عصر نشان داده شده و منابع و مآخذ به صورت زيرنويس ذكر شده اند. و در پايان هم در فهرست منابعي كه در پژوهش كتاب استفاده شده معرفي شده است.

محتواي مطالب كتاب:

مقدمه: مؤلف علاوه بر پيشگفتار در يك مقدمه پارادايم شهر در قرون وسطي را در چهار فصل: تلاش خلافت براي انهدام و جلوگيري از تأسيس شهرهاي ولايتي وپيدايش عناصر كالبدي شهر باستاني و قرون وسطي در قم الفص الرضوي و الفص المعصومي الفاطمي وجود امام رضا(ع) و حضرت فاطمه معصومه(س) را به عنوان دو نگين انگشتري امامت و ولايت و پيامد هجرت آنان در گسترش و فلسفه، شهر قم و مشهد را نمونه جايگاه فرهنگي شهر و الگوي شيعه اماميه معرفي مي كندو فصل پاياني مقدمه تأسيس شهر قم بر مبناي مديريت منابع و ديوان آب و موقعيت جغرافيايي قم پرداخته است.

باب اول: به چگونگي و فرايند شكل گيري شهر در قرون وسطي در پنج فصل شرح داده است.

باب دوم: به برخورد فرهنگ ها و تمدن ها در قم قرون وسطي در سه فصل و دو قسم آورده است.

باب سوم: قم باستان و محدوده جغرافيايي از دوره باستان تا دوره اسلامي در چهار فصل و ده قسم.

باب چهارم: اوضاع سياسي جهان در قرن سوم هجري را در دو فصل تشريح كرده است.

باب پنجم: به چگونگي شكل گيري شهر در قم قرون وسطي در سه فصل و هفت قسم بيان كرده است.

باب ششم: جابعه شناسي تاريخي و به تحليل تغييرات اجتماعي شهر قم در قرون وسطي در يك فصل و هفت قسم پرداخته است.

باب هفتم: فرايند ورود اسلام و فتح قم در قرون نخست هجري در دو فصل و سه قسم توضيح داده است.

باب هشتم: ساخت شهر قم و شكل كالبدي شهر كلاسيك قرون وسطي قم را در چهار فصل و دوازده قسم معرفي و شرح داده است.

باب نهم: به عامل ماوراء طبيعي در شكل گيري شهر قم در دو فصل مي پردازد.

باب دهم:عامل ژئوپليتيك شهر و تشكيلات اداري قم قرون وسطي درهفت فصل و سه قسم توضيح داده است.

باب يازدهم: اوضاع اقتصادي و عمراني و كشاورزي را در قم قرن سوم هجري در شش فصل و پنج قسم معرفي مي­كند.

باب دوازدهم: اوضاع اجتماعي، تحليل فرايندطبقات قم پيش از اسلام و تعييرات جمعيتي و پيدايش طبقات جديد در قم و فرهنگ عمومي را در نه فصل و هشت قسم معرفي كرده است.

باب سيزدهم: اوضاع ديني قم تا قرن سوم هجري را در چهارد فصل و يك قسم شرح مي دهد

باب چهاردهم: فرايند سياسي، اجتماعي و فرهنگي شكل گيري شهر قم در قرون وسطي (الفص المعصومي الفاطمي، عبقريه المعصومه بقم) را درسه فصل و دو قسم توضيح داده است.

باب پانزدهم: قم را به عنوان عُشُ آل محمد(ص) و آراء و روايات امامان معصوم را در باره قم درسه فصل و هفت قسم آورده است.

باب شازدهم: اوضاع فرهنگي قم در قرن سوم هجري را در چهار فصل آورده است.

باب هفدهم:اوضاع علمي قم را در قرن سوم و آغاز قرن چهارم هجري در شش فصل و دو قسم شرح مي­دهد.

باب هجدهم: مهاجرت و آثار ژئو پليتكي آم در جهان اسلام را در دو فصل مي پردازد.

باب نوزدهم: الفص الرضوي و عواقب هجرتة في الايران در ده فصل و سي ويك قسم توضيح مي دهد.

باب بيستم: انتقال قدرت اجتماعي، فرهنگي، مذهبي و علمي شيعه از حجاز به قم- انفجار حجاز (قيامها)در شش فصل و چهار قسم تشريح شده است.

باب بيست يكم: هجرت حضرت معصومه(س) به قم، بررسي علل و مسير- جغرافياي تاريخي هجرت را درشش فصل و هشت قسم آورده است.

باب بيست و دوم: آخرين باب اين كتاب به دو هجرتي (امام رضا (ع) و فاطمه معصومه س) كه مسير تاريخ و جغرافياي ايران را تغيير داد در سه فصل مي پردازد.

در صفحات پاياني فهرست منابع و مآخذ اثر به صورت الفبايي معرفي شده است.

در پايان كتاب چكيده خلاصه مطالب كتاب به صورت فارسي و انگليسي ارائه شده كه انتخاب و مطالعه كتاب را براي خواننده آسان مي كند.

تهيه كننده: عباس رضازاده مقدم – دانشجوي دكتراي تاريخ و تمدن اسلامي – دانشگاه آزاد اسلامي قم