• عنوان كتاب: تاريخ تعليم و تربيت اسلامي در عهد دولت حفصيان در افريقيه قرون وسطي: نقد نظام آموزش اسلامي
• مؤلف: دکتر محمد رضا  شهيدي پاك
• ناشر:  انتشارات علويون
• سال نشر: 1395
• موضوع: اسلام و آموزش و پرورش- تونس، آفريقاي شمالي، جامع الزيتونيه  قرن 7- 10 قمري/ قرن 15.ميلادي

معرفی کتاب:

يكي از مظاهر عمده فرهنگ و تمدن انسان مسئله آموزش است. تأسيسات تمدني تعليم وتربيت از جمله نهاد هاي بشري است كه به دنبال تو سعه شهر نشيني و تكامل جوامع انساني پديد مي آيد. تأسيس نهادهاي آموزشي سنت فرهنگي است كه ريشه در تمدن هاي ايران، يونان، مصر و رم دارد. يكي از جوامعي كه    نظام هاي مختلف آموزشي در بين ملل خود تأسيس كردند تمدن اسلامي در قرون وسطي است. اروپاي قرون وسطي در جنوب خود در شبه جزيره ايبري، شاهد ظهور جريان جهاني تعليم و تربيت همزمان با ظهور اسلام است كه زمينه تأسيس نخستين دانشگاه هاي مدرن اروپايي مانند سالرنو را فراهم ساخت. اسلام تعليم و تربيت را در ابعاد گوناگون آن توسعه داد و در مديريت زندگي علمي استاد و دانشجو، متون، شيوه ها، نهاد هاي آموزشي و تأسيسات تمدني جديد تعليم و تربيت تأسيس كرد. پژوهش حاضر بيان نمونه اي گسترده وكامل از تعليم وتربيت اسلامي است كه نهادها، شيوه ها، مواد و متون درسي و اساتيد در آن ذكر شده است و سيمايي از يك دوره از نظام تعليم و تربيت اسلامي ترسيم شده است و بخشي از توسعه نظام تعليم و تربيت اسلامي است آموزش حفصي شاهد توسعه و تأسيس تونس و عنوان پايتخت و بازسازي آموزش اسلامي و نو آوري بر اثر مهاجرت هاي علمي به وسيله دانشمندان اندلسي است. توسعه تعليم و تربيت اسلامي همزمان با توسعه شهر تونس حاكي از حقيقت ويژه در حوزه فلسفه سياسي و جامع شناسي مبني بر رابطه توسعه همزمان ومتقابل شهر و آموزش است. در عصر حفصيان علاوه بر تكامل و تحول و استمرار نظام كلاسيك تعليم و تربيت اسلامي، تاريخ آموزش شاهد برخي نظام هاي ويژه آموزش و تعليم و تربيت اسلامي است كه فقط در افريقيه عهد حفصي پيدا شده است. دولت حفصيان از آغاز قرن هفتم هجري تا پايان قرن دهم هجري (625هـ/1229م – 983هـ./1574م) ابتدا بر سراسر مغرب و بخش كوچكي از اندلس حاكميت داشتند اما دولت آنها از نيمه قرن هفتم به تونس والجزاير شرقي محدود شد. مهمترين و معروفترين نهاد هاي آموزشي دراين دوره تأسيس شد. تعليم و تربيت در غرب اسلامي و جهان اسلام در قرون وسطي به حدي از تكامل رسيد و نقش خود را در باز سازي و حيات جوامع نشان داد كه ابن خلدون از آن با اصطلاح «صنعت تعليم» ياد كرده است. ابن خلدون حاجب دولت حفصيان و منتقد نظام آموزش اسلامي از فارغ التحصيلان اين نظام است.

كتاب تاريخ تعليم و تربيت اسلامي در عهد دولت حفصيان در افريقيه قرون وسطي: نقد نظام آموزش اسلامي  نوشته آقای دکتر محمد رضا شهیدی پاک عضو برجسته هيأت علمي دانشگاه قم با شماره كتابشناسي:  9541527 و با رده بندي كنگره: 21395ت9ش/3/18BP كه توسط انتشارات علويون قم در بهار 1395 براي اولين بار چاپ و منتنشر شده وبا قيمت  است. کتاب  180 صفحه دارد و دارای شناسه و واژگان كليدي است كه با يك نگاه خواننده را به اجمال از محتويات كتاب آگاه مي سازد، فهرست اجمالي و فهرست تفصيلي  مقدمه مؤلف است و در انتهاي متن پاياني كتاب نمودار تعليم و تربيت و دوره هاي تحصيلي در نظام آموزشي عزابه در دوره حفصيان را براي آگاهي بيشتر ارائه كرده است. کتاب هرچند فاقد فصل بندی مشخص هست و لي مطالب و مباحث آن در 13 عنوان و موضوعات اصلی و ذيل آنها با عناوين فرعي آمده است كه اين شيوه از ويژگي هاي منحصر به فرد مؤلف در آثارش مي باشد. و منابعی برای مطالعه بیشتر معرفی گردیده است. ارجاعات به صورت درون متني آمده و در پايان  چكيده به زبان انگليسي آمده و در كتابنامه منابع پژوهش شده را براي مطالعه بيشتر معرفي نموده است.

اين كتاب پژوهشي علمي است كه به معرفي كامل نهادها و مراكز و نهادهاي آموزشي در دوره حفصي و سنن وشيوه هاي آموزشي كُتّاب در دوره حفصي، مساجد و جوامع آموزشي عصر حفصيان، مدارس افريقيه و نظام آن در عهد حفصي و آموزش در مكان هاي غير كلاسيك، زاويه خانه بازار و در بخشهاي ديگر كتاب كتابخانه ها و شيوه هاي تعليم آموزشي در افريقيه حفصي ارائه شده است. اجازه و مدرك تحصيلي والقاب، متون درسي و بحران متون درسي، توقف نوآوري اسلام، نظام بومي و خصوصي آموزش و نمونه هايي از فارغ التحصيلان آموزش اسلامي معرفي شده است.

مؤلف كتاب، درس فلسفه تعليم و تربيت، بر اساس مكاتب فلسفي و آراي تربيتي جرالد گوتك و تاريخ آموزش و پرورش در ايران واسلام را بر اساس  كتاب تعليم و تربيت اسلامي  در دانشگاه قم چند ترم تدريس كرده است و از ديدگاه هاي وي و منابع تاريخ و تعليم وتربيت اسلامي سود جسته است.

محتواي مطالب كتاب:

در مبحث اول کتاب به كليات و تعاريف و مفاهيم فلسفه و ماهيت آموزش وپرورش پرداخته و تاريخچه اي از تعليم و تربيت در جهان و اسلام بيان كرده و كاربرد هاي تعليم و تربيت اسلامي را در دوره معاصر بررسی نموده است.

در مبحث دوم، ضمن معرفي نظام آموزشي در دولت حفصيان و چگونگي شكل گيري آن به معرفي مكتب تعليم و تربيت ابن خلدون، آسيب شناسي، ديدگاهها و نقد بر آموزش و صنعت تعليم در مغرب و افريقيه بيان و نقش مهاجرين آندلسي در انتقال فرهنگ اندلسي به افريقيه اشاره كرده است.

در مبحث سوم و چهارم به معرفي نهاد ها ومراكز آموزش در دوره حفصيان از قبيل مكتب خانه، كُتَّاب، الشريعه و مسيده و اهميت و نقش و جايگاه هريك از آنها در نظام آموزشي  و شيوه هاي تعليم وتربيت پرداخته است.

در بحث پنجم به نقش نهاد مسجد و جامع و ريشه هاي تاريخي آن در نظام آموزشي اسلامي و در دوره حفصيان و به معرفي و نقش و تأسيس جامع زيتونه و جامع سلطنتي موحدين، قصبه و جوامع ديگر اين دوره و تدريس علوم گوناگون و مدرسان و فارغ التحصيلان در آنها پرداخته است.

در مبحث ششم به صورت مفصلتر به مبحث نهاد مدرسه و تاريخچه و نقش آن در جهان اسلام در قرون وسطي و ديدگاه هاي شرق شناسان در باره اين نهادو معرفي مدارس در افريقيه در دوره حفصيان اختصاص يافته است.

مبحث هفتم  تحت عنوان استمرار و گستردگي آموزش در نهاد هاي غير كلاسيك و اماكن ويژه آموزشي (خانه و بازار) به اختصار شرح داده است.

در مبحث هشتم  به معرفي كتابخانه ها به عنوان مراكز علمي آموزشي و پژوهشي و نقش آنها در گسترش علمي به معرفي كتابخانه هاي اين دوره مي پردازد.

در مبحث نهم كتاب متون درسي و فراز و فرود هايي را كه در دوره حفصيان وجود داشته، تجزيه و تحليل ها و ديدگاه هاي ابن حاجب و ابن خلدون و نمودار وضعيت تغييرات در توليد متون درسي در ديدگاه انتقادي ابن خلدون ارائه نموده است.

در مبحث دهم مديريت، شيوه ها، ابزارها و وسايل و رفتار آموزشي، اجازه و مدرك و القاب تحصيلي را در عهد حفصيان توضيح و معرفي كرده است.

در مبحث يازدهم به شيوه هاي آموزشي و وسايل تعليم و تربيت از جمله سماع قرائت، روايت، حفظ مناظره و اجتهاد و تقليد در علوم كه در دوره حفصيان رايج بوده  پرداخته شده است.

در مبحث دوازدهم، تعليم و تربيت محلي و بومي و خصوصي دولت حفصيان و نظام هاي آموزشي آنان را توضيح داده است.

و در مبحث پاياني نمونه هايي از فارغ التحصيلان تعليم و تربيت اسلامي و زندگي  و رفتار علمي سه تن از دانشمندان تونس در قرون هفتم و هشتم هجري، غبريني، ابن عرفه و ابن خلدون را شرح داده است.

عباس رضازاده مقدم – دانشجوي دكتراي تاريخ و تمدن اسلامي – دانشگاه آزاد اسلامي قم